OD 100 LAT W POZNANIU – KRÓTKA HISTORIA TEATRU NOWEGO
Dwa półwiecza i dwa początki – tak w skrócie można podsumować stuletnią historię Teatru Nowego w Poznaniu. Choć bowiem zwyczajowo za początek istnienia sceny przy ul. Jana Henryka Dąbrowskiego uznaje się rok 1923, nietrudno zauważyć, że pierwszych 50 lat jej funkcjonowania to pełen zawirowań okres, rozpoczynający się od prywatnej inicjatywy Mieczysława Rudkowskiego, a kończący – trwającą ponad dwie dekady utratą autonomii na rzecz Państwowych Teatrów Dramatycznych w Poznaniu. Dlatego równie istotne dla dziejów Teatru Nowego okazuje się kolejne pięćdziesięciolecie – liczone od momentu objęcia dyrekcji przez Izabellę Cywińską i uznawane zarówno przez zespół, jak i przez znawców teatru współczesnego za nowe otwarcie. Zacznijmy jednak od pierwszego z tych początków.
15 września 1923 roku działalność Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu, będącego przedsięwzięciem dyrektora Mieczysława Rudkowskiego, zainaugurowało przedstawienie PRZECHODZIEŃ Bohdana Katerwy (właśc. Szczepana Jeleńskiego) w reżyserii Kazimierza Koreckiego – twórcy, którego nazwisko przewijać się będzie przy wielu kolejnych realizacjach repertuarowych. Widownia mieszcząca się w „Domu pod Tańczącym Kogutem” ugościć mogła ok. 350 osób, scena i zaplecze były niewielkie, zespół skromny, a atmosfera – mało sprzyjająca: w poprzednim pięcioleciu prywatne inicjatywy kulturalne w Poznaniu bankrutowały jedna po drugiej. Mimo to Teatr, który wkrótce po otwarciu do swojej nazwy dopisał wiele mówiący przymiotnik „Nowy”, zdołał przyciągnąć publiczność lekkim repertuarem, komediami, farsami, bajkami dla dzieci, umiejętnie przeplatanymi twórczością poważną (sztuki Szaniawskiego, Żeromskiego, Wyspiańskiego, Shawa, Ibsena) i atrakcyjnymi występami gościnnymi (jak np. słynny Moskiewski Teatr Artystyczny – MchAT). Normą było przygotowywanie ok. 30 premier w każdym sezonie, pewną nowością w świecie teatralnym – coraz częstsze zamawianie scenografii u głośnych w środowisku teatralnym nazwisk. Do osiągnięć dyrekcji Mieczysława Rudkowskiego zaliczyć też trzeba ściągnięcie do Poznania Edmunda Wiercińskiego i związanych z nim znakomitych aktorów występujących wcześniej w „Reducie”.
W 1934 roku fatalna sytuacja ekonomiczna, której nie były w stanie zmienić nawet dominujące w ostatnich sezonach spektakle rozrywkowe, zmusiła Mieczysława Rudkowskiego do rezygnacji ze stanowiska. Zastąpił go Czesław Kaden, który jednak prędko ustąpił pola Teofilowi Trzcińskiemu, jednej z najwybitniejszych postaci polskiego teatru międzywojennego, który dał poznańskim widzom kilka ciekawych prapremier tekstów Dybowskiego, Wita, Samozwaniec, a także głośną realizację DZIADÓW Mickiewicza. W marcu 1935 roku Trzciński poddaje się jednak, przytłoczony pogłębiającym się kryzysem finansowym sceny. Do końca sezonu scena przy Dąbrowskiego 5 pracuje pod zarządem pracowniczym.
W kolejnym sezonie dyrekcję Teatru Nowego obejmują Kazimierz Korecki i Stefan Kordowski. Spośród 28 premier pod ich auspicjami na uwagę zasługuje zwłaszcza MOST Szaniawskiego, a także sztuki Scribe’a, Shawa i Słowackiego. Nie zmienia to jednak zasadniczo coraz gorszej sytuacji ekonomicznej teatru.
We wrześniu 1936 roku walkę o Nowy podejmuje dyrektorski triumwirat: Juliusz Lubicz-Lisowski, Stefan Brem i Nuna Młodziejowska-Szczurkiewiczowa, który w grudniu zmienia się w wyłącznie męski duet. Wiosną w fotelu dyrektora zasiada Stanisław Płonka Fiszer, zarządzający sceną razem ze zrzeszeniem aktorów. Dynamika zmian dyktowanych chęcią ratowania Teatru i 27 danych w sezonie premier nie przynosi rezultatu – do teatru (tuż przed rozpoczęciem wieczornego przedstawienia!) wkracza komornik. Oficjalne zamknięcie to już formalność – dochodzi do niego 24 maja 1937 roku. „Dom pod Tańczącym Kogutem” pustoszeje, zmieniając się w salę wynajmowaną okazjonalnie na występy teatrów amatorskich i jednorazowe imprezy, a po wybuchu wojny jest przez okupantów wykorzystywany jako kino.
Muzy opiekujące się teatrem wróciły na ulicę Dąbrowskiego 5 dopiero 13 października 1945 roku – Teatr Nowy jako prywatne przedsiębiorstwo uruchomił wtedy Zbigniew Szczerbowski – aktor i reżyser, jako pierwszą premierę wystawiając ŚLUBY PANIEŃSKIE Fredry w reżyserii Ryszarda Wasilewskiego. Rok później uruchamia Komedię Muzyczną. Repertuar obu scen jest nastawiony głównie na rozrywkę i głośne nazwiska – Szczerbowskiemu udaje się ściągać na występy gościnne m.in. Mieczysławę Ćwiklińską, Ludwika Solskiego czy Józefa Węgrzyna. Dobra passa Szczerbowskiego kończy się jednak w 1949 roku – tym razem jednak nie bankructwem, a upaństwowieniem. Powstaje kombinat: Państwowe Teatry Dramatyczne w Poznaniu, obejmujące poza Teatrem Nowym i Komedią Muzyczną także Teatr Polski, a od 1952 roku – Teatr Młodego Widza. Wspólny zarząd nie służy rozwojowi – kolejne dyrekcje swoją uwagę skupiają głównie na Teatrze Polskim, Nowy traktując jak swego rodzaju zaplecze. Do jaśniejszych momentów tego etapu historii należy jednak z pewnością polska prapremiera WOYZECKA Georga Büchnera w reżyserii Marka Okopińskiego – doszło do niej 3 czerwca 1959 roku.
W 1970 roku gmach przy Dąbrowskiego (co istotne – od 1951 roku patronem ulicy był Jarosław, nie Jan Henryk Dąbrowski) zamknięto – rozpoczął się generalny remont sceny. Zespół przeniósł się w tym czasie do wypożyczonej od milicji sali „Olimpia” przy ulicy Grunwaldzkiej, a w zarządzie Państwowych Teatrów Dramatycznych zaczęła dojrzewać decyzja o rozdzieleniu scen. W 1972 roku wydzielono odrębne kierownictwa artystyczne pracujące przy wspólnej dyrekcji administracyjnej – w ten sposób Teatr Nowy dostał się pod skrzydła Krzysztofa Ziembińskiego (kierownik artystyczny) oraz Jerzego Ziomka (kierownik Literacki).
Rok później, w lipcu 1973 roku, Teatr Nowy odzyskał status samodzielnej instytucji artystycznej, a jego dyrekcję powierzono Izabelli Cywińskiej. Kierownikiem literackim został Milan Kwiatkowski. W grudniu skończyło się wygnanie zespołu – wyremontowany budynek Teatru Nowego oddano ponownie do użytku, inaugurując działalność aż czterema premierami: A JAK KRÓLEM, A JAK KATEM BĘDZIESZ Tadeusza Nowaka w reżyserii Janusza Nyczaka, GIGANTAMI Z GÓR Luigiego Pirandella w reżyserii Izabelli Cywińskiej, przygotowanym pod jej opieką monodramem Marianny Bocian ODEJŚCIE KAINA w wykonaniu Wiesława Komasy oraz ŚMIERCIĄ TAREŁKINA Aleksandra Suchowo-Kobylina, również w reżyserii Cywińskiej.
Dyrekcja Izabelli Cywińskiej – drugi z początków Teatru Nowego – zmieniła Teatr Nowy w jedną z najlepszych scen w kraju: otwartą, prowokującą do dialogu, zaangażowaną społecznie i stawiającą na zespołowość. W repertuarze zaczęły się pojawiać spektakle o tematyce egzystencjalnej i moralnej – jak słynny OSKARŻONY: CZERWIEC PIĘĆDZIESIĄTSZEŚĆ, a pracę podejmowali wybitni twórcy – jak Janusz Wiśniewski, Jerzy Satanowski, Jerzy Juk-Kowarski, Irena Biegańska czy Kazimierz Wiśniak. Od 1977 roku mogli oni pracować na dwóch scenach – do Dużej Sceny dołączyła bowiem Scena Nowa. Pod opieką Cywińskiej Milan Kwiatkowski rozwijał przy Teatrze ruch „Proscenium”, a przedstawiciele poznańskiego biznesu kładli podwaliny pod nowoczesny mecenat – Fundację Teatru Nowego, wkrótce przekształconą w Lożę Patronów Teatru Nowego. Teatr Nowy Cywińska opuściła w 1989 roku, obejmując urząd Ministra Kultury i Sztuki w Rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Na swojego następcę wyznaczyła Eugeniusza Korina.
Korinowi scena przy Dąbrowskiego zawdzięcza zwrot ku literaturze współczesnej, choć z uwzględnieniem miejsca dla klasyki – jak odwołany w ostatniej chwili ze względu na śmierć Tadeusza Łomnickiego – odtwórcy roli tytułowej – KRÓL LEAR Shakespeare’a z 1992 roku. Do 2002 roku do repertuaru weszło co najmniej kilkanaście tytułów do dziś uznawanych za kultowe: CZERWONE NOSY Petera Barnesa, ZAGRAJ TO JESZCZE RAZ, SAM Woody’ego Allena, PIĘKNA LUCYNDA Mariana Hemara, GHETTO Joshui Sobola czy LOT NAD KUKUŁCZYM GNIAZDEM Dale’a Wassermana. Reżyserowali tu również Krzysztof Nazar, Krzysztof Zanussi, czy rozpoczynający dopiero podbój teatralnego świata Krzysztof Warlikowski. W 1991 roku zainaugurowano również istotny dla najnowszej historii poznańskiej kultury cykl spotkań z wybitnymi osobistościami – „Scenę Verbum” pod opieką Milana Kwiatkowskiego i Sergiusza Sterny-Wachowiaka. Korinowi Teatr Nowy zawdzięcza także generalną przebudowę i unowocześnienie infrastruktury budynku w latach 1999-2002. Rok później dyrektor złożył rezygnację.
W 2003 roku dyrekcję objął reżyser, scenarzysta i grafik doskonale znany już zespołowi Teatru Nowego – Janusz Wiśniewski, przez kilka kolejnych lat kierując scenę w stronę teatru autorskiego. Rozpoczął się okres wielkich wyjazdowych sukcesów spektakli Wiśniewskiego – KRÓLA RYSZARDA TRZECIEGO, OPERY KOZŁA czy ARKI NOEGO. Swoje projekty w Nowym realizowali w tym czasie Olaf Lubaszenko, Krystyna Janda, , Waldemar Śmigasiewicz, Sergio Maifredi, którym w pracy towarzyszyli wybitni scenografowie (Irena Biegańska, Jagna Janicka, Maciej Preyer) i kompozytorzy (Jerzy Satanowski, Krzesimir Dębski). Dyrekcja Janusza Wiśniewskiego wiąże się też z powstaniem kolejnej przestrzeni dla widzów – na potrzeby premiery FAUSTA w 2005 roku dawna stolarnia przekształca się w Trzecią Scenę. Jednocześnie wokół postaci dyrektora narastały kontrowersje, które w 2011 roku stały się powodem jego rozstania z Poznaniem.
Od 2011 roku poznańską sceną zarządza Piotr Kruszczyński, dbając o kontynuację istotnego dialogu zapoczątkowanego przez jego wielką poprzedniczkę: Izabellę Cywińską. W nowych warunkach politycznych i społecznych scena przywraca tradycję teatru obywatelskiego i przyciąga twórców wrażliwych na aktualne problemy. Dzięki mariażowi doświadczenia i młodości zapraszanych reżyserów, Teatr Nowy w każdym sezonie może zaoferować swojej publiczności zróżnicowany repertuar oparty o współczesną dramaturgię i nowoczesne interpretacje klasyki. Choć większość spektakli Nowego powstaje z lokalnych inspiracji, to ich festiwalowe sukcesy świadczą o głębokim, uniwersalnym przesłaniu.
Ważniejsze realizacje: DWUNASTU GNIEWNYCH LUDZI i DZIADY w reżyserii Radosława Rychcika, DOM LALKI i ELVIS w reżyserii Michała Siegoczyńskiego, cykl dokumentalny JEŻYCE STORY. POSŁUCHAJ MIASTA! oraz ALTE HAJM/STARY DOM w reżyserii Marcina Wierzchowskiego, BĘDZIE PANI ZADOWOLONA, CZYLI RZECZ O OSTATNIM WESELU WE WSI KAMYK w reżyserii Agaty Dudy-Gracz, CZERWONE NOSY w reżyserii Jana Klaty, PREZYDENTKI oraz PRAWO WYBORU w reżyserii Piotra Kruszczyńskiego. Poza stałym repertuarem widzowie odwiedzający tutejsze trzy sceny mogą też liczyć na inne atrakcje: czytania performatywne, spotkania z pisarzami oraz zajęcia edukacyjne: czytania i animacje dla najmłodszych, pokazy charakteryzacji, warsztaty i wycieczki. Od 2018 roku dzięki inicjatywie dyrektora Teatr Nowy jest też głównym organizatorem Festiwalu PAMIĘTAJMY O OSIECKIEJ.
